Museum het Schip in de Amsterdamse Spaarndammerbuurt is een topbestemming, niet alleen voor architectuurliefhebbers, maar misschien nog wel meer voor iedereen die meer wil weten over de idealen uit de beginjaren van de woningcorporaties.
Initiatiefnemer voor het project was de Amsterdamse woningbouwvereniging “op neutrale grondslag” Eigen Haard, opgericht in 1909. Woningbouwverenigingen hadden in die tijd veel meer ambitie dan het bieden van een fatsoenlijke huisvesting voor een betaalbare prijs (zo betaalbaar was die trouwens niet: de huren van corporatiewoningen waren alleen door geschoolde arbeiders met een vaste baan op te brengen). Het verheffen van de arbeidersklasse, daar draaide het om. Dat ging gepaard met een flinke dosis paternalisme. De bewoners van Het Schip kregen maandelijks bezoek van een inspecteur of inspectrice van de woningbouwvereniging, om te controleren of ze het huis fatsoenlijk bewoonden, niet aan de drank waren en hun vrije tijd doorbrachten met knutselwerk. Voor de kinderen werden er allerlei activiteiten georganiseerd, ook in de vakantie, zoals het rode bessen feest.
mooi detail: een bestaande school (opgeleverd in 1916) werd door De Klerk zeer organisch opgenomen in het woningblok
De architect van het project (oplevering: 1921) was Michiel de Klerk, prominent lid van de Amsterdamse school. Een echte totaalkunstenaar: hij ontwierp de woningen, de school en het postkantoor die onderdeel vormen van het complex, maar ook de interieurs, meubilair in de woningen en op straat. Met functioneel bouwen heeft het weinig van doen, maar wel met liefde voor schoonheid, die er bijna honderd jaar later nog steeds vanaf spat. De bouw van het prestigeproject was financieel een molensteen om de nek van Eigen Haard. Na twee jaar moet er al een grote reparatie aan de daken worden verricht. Bij de vervolgprojecten wordt er wat meer balans gezocht tussen mooi en functioneel, waardoor de corporatie na enkele jaren weer financieel gezond is.
een voorbeeld van de al-inclusive architectuur van De Klerk: de deur naar het dienstgedeelte van het voormalig postkantoor (nu museum) dat deel uitmaakt van het complex.
Het glas-in-lood-raam van de spreekcel in het postkantoor, met de telegraafdraden, de isolatoren en een aantal luistervinken: symbool voor de telefoniste die meeluisterde met de beller(s). De sfeer in de spreekcel is treffend bezongen door Willy Derby in zijn smartlap Hallo Bandoeng .
een van de vele gevelbeelden die zijn opgenomen in Het Schip, van de hand van Hildo Krop
in een container voor het museum is een voor-tussen-achter-woning uit de 19e eeuw nagebouwd, om de erbarmelijke woonomstandigheden in de 19e eeuw inzichtelijk te maken. Hier laat rondleider Roos zien waar de term ‘ondergeschoven kind’ vandaan komt.
In het jubileumboek ‘100 jaar Eigen Haard’ (2009) is een anekdote opgenomen met een hoge actualiteit: “In 1920 komt de gemeente met de inmiddels in 1917 opgerichte Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties overeen dat de huren van alle gemeente- en corporatiewoningen met zestig procent worden verhoogd. De algemene ledenvergadering van Eigen Haard spreekt zich tegen dat voornemen uit en vraagt het gemeentebestuur op zijn besluit terug te komen. Dat kan echter niet omdat het Rijk de gemeente Amsterdam tot de verhoging dwingt. Eigen Haard volhardt echter in zijn verzet tegen de zeer forse huurverhoging. Het bestuur kiest de kant van de bewoners. Het conflict loopt vervolgen zo hoog op dat de gemeente voorstelt Eigen Haard op te heffen. Het bestuur van Eigen Haard spreekt haar verontwaardiging uit, maar moet het verzet toch opgeven omdat de gemeente voet bij stuk houdt. De huurverhoging wordt aanvaard, maar het hele bestuur treedt af.” [pag.13]
Het lijkt frappant veel op het verzet tegen de verhuurderheffing en de inkomensafhankelijke huurverhoging van VVD-minister Stef Blok en het “onder protest” afgesloten Aedes-akkoord. Wethouder volkshuisvesting was op dat moment Floor Wibaut. Geen idee wat hem ertoe gebracht heeft om als een soort burgemeester-in-oorlogstijd mee te werken aan het huurverhogingsplan van het rijk.
de leden van de Amsterdamse school waren ook zeer actief betrokken bij het ontwerpen van straatmeubilair, zoals de postbus van de Amsterdamse gemeentegiro.
Paulus Jansen 